Chùa Hang nằm ở cuối làng Đồng Chùa (thị trấn Chợ Chu - Định Hoá- Thái Nguyên), phía đông bên kia dãy núi đá vôi có tên là Rồng Hai Đầu (cao gần 100m) giáp xã Phượng Tiến. Ngôi chùa này nằm hẳn ở trong hang và ở trên cao, phải leo lên theo bậc thang đá mới đến được.
 |
Hang đá cao hàng chục mét và sâu hàng trăm mét. Trong chiến tranh có thể dùng làm nơi trú ẩn để tránh bom đạn. Hang sâu đến nỗi người dân nơi đây cũng không dám đi hết chiều sâu của hang. Từ miệng hang ở trên cao (cửa chùa) ta có thể nhìn bao quát toàn huyện Định Hóa. Trên đường đi đến cửa hang bằng các bậc thang đá có tượng Quan Âm, càng đi càng lên cao làm cho ta có cảm giác của một cuộc hành hương về đất Phật...
Chùa Hang là một quần thể kiến trúc gồm: Hang Trên, miếu Mẫu, nhà Tam Quan, Hang Dưới. Hang Trên cách chân núi khoảng 20m. Trong hang có 9 pho tượng…Hang Dưới và cửa Hang Trên cách nhau khoảng 20m và thông với nhau. Cửa Hang Dưới nằm sát chân núi, cao khoảng 10m, rộng 6m, là nơi du khách vào thăm. Trong hang có nhiều nhũ đá với hình dáng đa dạng và có rất nhiều dơi.
Chùa Hang là một ngôi chùa mang tính chất hỗn dung tôn giáo, thể hiện quan niệm vạn vật hữu linh. Theo lời các cụ cao niên ở đây: “Xưa, nếu được mùa thì 6 năm mở hội một lần, nếu mất mùa thì 12 năm mới mở hội”. Năm nào Chùa mở hội thì làng không tổ chức hội “Lồng tồng” nữa bởi hai lễ hội này đều mang tính chất cầu mùa: mong muốn mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt, cuộc sống no đủ.
Ngày xưa (năm 1953 trở về trước) lễ hội Chùa Hang tiến hành trong ba ngày từ 17 đến 19 tháng 2 (Âm lịch). Ngày 17 gọi là ngày tập đòn; ngày 18 là ngày chính hội; ngày 19 là ngày tán đàn. Sau khi tế ở nhà Tam Quan, các gia đình mang mâm cỗ mặn thứ hai ra cúng ở Miếu Cô - Cậu. Sãi chùa cũng cúng với nội dung tạ ơn các thần và cầu xin các thần phù hộ che chở. Cuối cùng họ làm lễ ở Hang Trên cúng Phật, Sơn Thần, bà Hà Phú Nhì (bà là người Hoa, không có con, năm 1906, trước khi chết bà đã hiến cho Chùa một mẫu bốn sào ruộng ở cánh đồng Tà Nùng)…
 |
Ngày tán đàn: Sáng sớm các gia đình cử người lên Chùa nấu cơm, pha thịt con lợn tế ngày chính hội. Nếu ai không dự lễ ngày hôm trước thì có thể đến lễ vào sáng ngày tán đàn. Bữa cơm ngày tán đàn trong hội Chùa Hang không chú trọng việc hương ẩm theo thứ tự (vấn đề ngôi thứ, vị trí) như ở đồng bằng mà mang tính cộng cảm, cố kết cộng đồng, con người gần gũi với nhau, tạm thời xoá bỏ sự ngăn cách về giai cấp, về giới và dân tộc.
Phần hội diễn ra trên những đám ruộng gần Chùa, ai cũng có thể tham gia. Điểm nổi bật là có nhiều hoạt động mang nét văn hoá đặc sắc của vùng văn hoá Tày. Các cuộc hát đối đáp như hát lượn, hát ví diễn ra giữa chủ (dân làng) với khách (người nơi khác đến dự hội) và giữa dân làng với nhau thể hiện tình cảm gắn bó, khả năng ứng xử phong phú. Lời bài hát có nội dung chào hỏi, làm quen, ngợi ca, cảm tạ, mong muốn…
Có dịp lễ hội, đêm ngày chính hội và ngày tán đàn có múa rối, hát nhà tơ (lối hát cửa đình, cửa chùa, giống như hát ca trù của người Kinh)…Thăm hang thường chỉ có các thanh niên vì đường vào rất khó. Tuy vậy nó vẫn là hoạt động hấp dẫn các chàng trai, cô gái. Theo lời các cụ ở đây, sau mỗi kỳ lễ hội, có nhiều người thành vợ, thành chồng.
Có một thời gian khá dài (từ giữa những năm 50 đến cuối thế kỉ XX) Chùa Hang không duy trì được lễ hội bởi nhiều nguyên nhân khác nhau. Ngày nay (từ năm 2000 trở lại đây) lễ hội Chùa Hang được tổ chức mỗi năm một lần vào ngày 14 đến 16 tháng Giêng (Âm lịch). Lễ hội được khôi phục nhằm bảo tồn các giá trị văn hoá truyền thống, bảo tồn di tích lịch sử, đáp ứng nhu cầu văn hoá tinh thần của nhân dân trong vùng và còn để thu hút du khách du lịch. Hy vọng trong tương lai, lễ hội Chùa Hang sẽ được mở rộng và thực sự là hoạt động có ý nghĩa văn hoá.
(Nguồn: TTVH)
