Đền Và

Nằm ở thị xã Sơn Tây, đền Và là một công trình kiến trúc nghệ thuật cuối đời Lê, đầu đời Nguyễn đã được Bộ Văn hóa xếp hạng. Đây là nơi thờ phượng Đức thánh Tản Viên (tức Sơn Tinh), vị thần của nông dân Việt Nam.

Đền Và

Từ thị xã Sơn Tây, tỉnh Hà Tây (cách Hà Nội 40 km về phía Tây Bắc) đi về hướng Thành Cổ, rẽ qua cầu Công Cộng, trên dòng sông Tích, bạn sẽ đến khu Xã Tắc thuộc xã Trung Hưng.

Qua Xã Tắc khoảng một cây số theo con đường láng nhựa qua cánh đồng làng Vân Gia, xã Trung Hưng là đến đền Và. Đây là một ngôi đền cổ kính nằm giữa rừng lim già nguyên sinh, trên gò đất rộng sáu hecta hình con rùa có đầu quay về hướng Bắc.

Theo truyền thuyết, thánh Tản Viên là một trong bốn vị thần (tứ bất tử) của dân tộc Việt Nam, gồm Bà Chúa Liễu (thần dạy nghề), Thánh Gióng (thần đánh giặc ngoại xâm), Tản Viên (thần mùa màng, thời tiết) và Tiên Dung - Chử Đồng Tử (thần tình yêu).

Theo ngọc phả về Tản Viên, ngày 14 tháng Giêng Âm lịch, không rõ năm nào, nhân một lần đi đánh giặc về, ngài đến vùng bãi ven sông Hồng khi trời oi bức. Sơn Tinh dừng chân và chọn gò đất cao có bóng mát để nghỉ ngơi, chuẩn bị hành trình về núi Tản. Lúc ấy, có một người đàn bà gánh sọt đi tới. Ngài bèn gọi lại, ngỏ ý nhờ gánh cho hai sọt nước mát giữa sông để tắm. Người đàn bà ngạc nhiên:

- Gánh nước cho tướng quân tắm tôi không ngại, nhưng tôi chưa thấy ai dùng sọt gánh nước bao giờ.
Sơn Tinh bảo:
- Bà cứ dùng sọt mà gánh sẽ được.
Người đàn bà làm theo thì kỳ lạ thay, đôi sọt tre vẫn đựng được nước. Bà gánh nước lên gò cao có cây cối um tùm rồi lặng lẽ ra về.

Sơn Tinh tắm xong chẳng nhìn thấy người đàn bà đâu, cùng quan quân, người ngựa lướt nhẹ trên sông Hồng trở về núi Tản. Ngày hôm sau, người đàn bà ra chỗ ngài tắm và lẳng lặng hóa thân ở đó. Ít ngày sau, mối đùn lên phủ kín xác bà. Nhớ ơn bà, Sơn Tinh loan báo cho dân làng ra rước thi hài bà về mai táng và cho xây đền thờ. Ngôi đền ấy ngày nay gọi là đền Dội ở làng Di Bình, tỉnh Vĩnh Phúc.

Lễ hội đền Và được tổ chức một năm hai lần vào các ngày từ 13 đến 15 tháng Giêng và từ 14 đến 15 tháng Chín (Âm lịch). Ba năm một lần, vào các năm Tí, Ngọ, Mão, Dậu thì tổ chức đại hội.

Rừng lim cổ thụ ở đền Và

Đền Và là một ngôi đền to, rộng rãi. Trước cửa đền có giếng Ngọc và ngũ Dinh. Ngoài cổng nghi môn có ba cửa rộng, hai bên là gác chuông, gác trống. Qua một sân gạch rộng là đến đền Trung. Tại đây có bốn pho tượng lớn, hai con ngựa hồng và bạch.

Vào trong nữa là đền Thượng và hậu cung, có ba ngai thờ Tản Viên và hai anh em họ của ông là Cao Sơn và Quý Ly. Trong đền có nhiều đồ thờ cổ có giá trị như lọ lộc bình, chóe, cột đèn bằng đá, chuông đồng và nhiều hoành phi, câu đối. Các cửa đền sơn son, vẽ rồng vàng.

Đền Và - nơi thờ phượng Đức thánh Tản Viên (tức Sơn Tinh)

Đền Và còn có tên gọi khác là Đông cung - một trong hệ thống tứ cung nổi tiếng của xứ Đoài. Theo đó, đền Hạ (Tây cung) ở xã Minh Quang (Ba Vì), Nam cung ở thôn Yên Cư, xã Tản Lĩnh (Ba Vì), Bắc cung thuộc làng Thư Xá, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh Yên (nay thuộc xã Tam Hồng, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh Phúc).

Đền Và qua các triều đại Lý, Trần… đều được trùng tu. Đến đây, trải tấm bạt ngồi dưới gốc những cây lim già, ngắm dòng sông Tích lượn lờ và những cánh đồng lúa xanh ngút mắt, ai cũng cảm thấy lòng bình yên. Đặc biệt, làng Vân Gia có một đặc sản rất hấp dẫn là bánh tẻ. Đây là một loại bánh giống bánh giò, nhưng dai hơn và dù không có nhân thịt vẫn rất ngon.